آنچه باید درخصوص بحران ناترازی انرژی این روزها بدانیم | چرا برق و گاز قطع می‌شود؟

به گزارش شهرآرانیوز؛ چرا قطعی برق به زمستان رسید؟ پاسخ به این پرسش ابعاد متعددی دارد؛ از نبود مدیریت در تنوع‌بخشی سبد تولید برق و بی‌توجهی به افزایش تولید متناسب با تقاضا گرفته تا کم‌کاری در بهینه‌سازی مصرف انرژی، تأمین سوخت جایگزین، مازوت‌سوزی و قاچاق سوخت.

همه این عوامل درنهایت بر وضع ناترازی انرژی تأثیر گذاشته‌اند. این گزارش، با استناد به منابع مختلف و کنار هم گذاشتن داده‌ها، تلاش دارد دلایل این ناترازی‌ها را که این روز‌ها به یکی از چالش‌های مهم زندگی روزمره تبدیل شده است، به‌طور خلاصه و ساده تشریح کند. واکنش‌های عمومی نشان می‌دهد که امسال موضوع قطع گاز و برق بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته است. 

هرچند این مسئله برای اهالی صنعت تازگی ندارد، حتی مشترکان خانگی نیز پیش‌تر با قطعی برق و گاز و تعطیلی‌ها روبه‌رو بوده‌اند. اما باید گفت این ناترازی‌ها که نتیجه سال‌ها مدیریت نادرست است، هر سال پررنگ‌تر می‌شود و در صورت ادامه این روند، ابعاد گسترده‌تری خواهد یافت. در ادامه، روند تغییرات و پیش‌بینی کارشناسان درباره آینده این مسئله بررسی شده است.

تولید برق؛ وابسته به گاز

منابع موردنیاز نیروگاه‌های تولید برق در دنیا شامل گاز طبیعی، فراورده‌های نفتی، زغال‌سنگ، انرژی هسته‌ای، آب و منابع تجدیدپذیر است. یکی از راه‌های تضمین امنیت انرژی برق، ایجاد تعادل و تنوع در سبد منابع نیروگاه‌هاست. با این حال، این اصل مهم در ایران طی سال‌ها نادیده گرفته شده است. وابستگی شدید نیروگاه‌های تولید برق به گاز طبیعی و کم‌توجهی به سرمایه‌گذاری در منابع تجدیدپذیر، از دلایل اصلی قطعی برق در فصل‌های پاییز و زمستان است.

برای درک بهتر این مسئله، تصور کنید بیش از ۹۰درصد برق کشور از طریق نیروگاه‌های حرارتی تأمین می‌شود که حدود ۸۶درصد از سوخت مصرفی آنها گاز طبیعی است. وقتی این وابستگی شدید را بدانیم، دلیل قطعی برق در روز‌های سرد سال واضح‌تر می‌شود. در نمودار‌های این بخش، وضعیت شاخص تنوع سبد تولید برق ایران و مقایسه آن با وضعیت جهانی بررسی شده است.

عقب‌ماندگی در تولید

در این بخش، قصد داریم به‌طور آماری، میزان عقب‌ماندگی توان تولید برق در کشور را با میزان مصرف و نیاز به رشد اقتصادی و تولید ناخالص داخلی مقایسه کنیم. وقتی گفته می‌شود که ناترازی‌های کنونی نتیجه سال‌ها بی‌توجهی و نبودمدیریت مناسب بوده است، منظور این است که به عنوان مثال «در دهه۹۰ سالانه فقط ۳.۵ درصد به ظرفیت نامی نیروگاه‌های کشور اضافه شده و با وجود رشد بیش از ۴۵درصدی مصرف طی سال‌های ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۰، رشد ظرفیت نیروگاهی برابر با ۲۱درصد بوده است.» (۳)

با یک مقایسه ساده می‌توان مشاهده کرد که تنها در یک دهه، تفاوت فاحشی بین تولید و مصرف برق ایجاد شده است. از طرفی، ناترازی در سال‌های اخیر شدت بیشتری پیدا کرده و «در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ به ترتیب معادل ۱۰ و ۱۲ هزار مگاوات بوده است.» (۴) حالا پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که «در صورت ادامه روند فعلی، این ناترازی هر سال تشدید شده و به ۳۲ تا ۶۱هزار مگاوات تا سال ۱۴۱۰ خواهد رسید.» (۵)

بدمصرف‌ترین در دنیا

حتما در روز‌های اخیر پیام تصویری مسئولان درباره کاهش مصرف انرژی را دیده‌اید. البته فقط بخشی از بهینه‌سازی می‌تواند از طریق فرهنگ‌سازی و کاهش مصرف توسط مردم انجام شود که البته جالب توجه است، اما این موضوع ابعاد گسترده‌تری دارد. بخش زیادی از انرژی در ساختمان‌سازی‌های بدون استاندارد، خودروها، تجهیزات و ماشین‌آلات با بازدهی پایین هدر می‌رود. برای درک بهتر نقش مصرف غیراستاندارد در چالش چندوجهی ناترازی انرژی، توضیحات و نمودار‌های این بخش بسیار مفید خواهد بود.

«به لحاظ مصرف انرژی، ایران هفتمین کشور دنیاست و بالاتر از ایران، کشور‌های چین و هند یک‌میلیارد و ۴۰۰میلیون نفری، آمریکای ۴۰۰میلیون نفری، برزیل ۲۱۰میلیون نفری، روسیه ۱۴۰میلیون نفری تا ژاپن ۱۲۰میلیون نفری است. اگر مصرف انرژی به جمعیت تقسیم شود، ملاحظه می‌شود که هر ایرانی ۲.۳برابر یک برزیلی، ۱.۳ برابر چینی و ۱.۱ برابر یک ژاپنی انرژی مصرف می‌کند. همچنین شاخص شدت مصرف انرژی به‌عنوان نسبت مصرف نهایی انرژی به تولید ناخالص داخلی، مهم‌ترین شاخصی است که بهره‌وری انرژی در یک اقتصاد را منعکس می‌کند. هرچه این شاخص کوچک‌تر باشد نشان‌دهنده آن است که برای تولید هر واحد محصول انرژی کمتری صرف شده است و برعکس. شدت مصرف انرژی ایران حدود پنج برابر کشور‌هایی مثل دانمارک، انگلیس، پرتغال، رومانی و ایتالیا، چهار برابر ترکیه و ۲.۵برابر آمریکاست و ایران بدمصرف‌ترین کشور دنیا در زمینه انرژی است و بالاترین شدت مصرف انرژی را دارد.» (۷)

بودو نبود سوخت دوم

سال‌های گذشته، اولین راهکار مسئولان برای گذر از روز‌های سرد و جلوگیری از قطع گاز و برق، استفاده از سوخت جایگزین بود. اگر ناترازی با استفاده از سوخت جایگزین حل نمی‌شد و اعتراضات محیط زیستی از مازوت‌سوزی بالا می‌گرفت، به سراغ قطع گاز در صنایع پرمصرف مانند سیمان و فولاد می‌رفتند و در نهایت گاهی نیز این ناترازی به تعطیلی اداره‌ها و مدارس می‌انجامید. البته در زمان‌هایی نیز شرایط آب و هوایی به نفع کمبود انرژی تغییر می‌کرد. مثلا «در سال۱۴۰۱، ناترازی گاز طبیعی در اوج مصرف به ۳۱۵ میلیون مترمکعب در روز رسید، اما به‌واسطه افزایش دما در سال ۱۴۰۲، این عدد به حدود ۲۸۰ میلیون مترمکعب در روز کاهش یافت.» (۱۰)

امسال، اما همان ابتدای کار به دلیل محدودیت در سوزاندن سوخت‌های دوم، به سمت تعطیلی‌ها رفته‌اند. البته اینکه این محدودیت به ویژه برای سه نیروگاه بزرگ تولید برق، به ادعای مسئولان به‌دلایل زیست‌محیطی بوده یا طبق گزارش‌ها و گفته‌های فعالان بخش خصوصی، مازوت و گازوئیل برای سوزاندن موجود نبوده است، موضوع این گزارش نیست. اما در هر حال، این مسئله نیز بر احساس بیشتر ناترازی انرژی در امسال بی‌تأثیر نبوده است.

با تأکید بر اینکه سوخت‌های جایگزین به‌دلیل خطرات زیست‌محیطی، راهکار مناسبی برای رفع ناترازی نیستند، بد نیست به این نکته اشاره شود که «مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌های حرارتی افزایش یافته و در حال حاضر ذخایر گازوئیل و نفت‌کوره نیروگاه‌ها در شش ماه اول۱۴۰۳ نسبت به مدت مشابه سال قبل کاهش یافته و افزایش ناترازی گاز و نبود امکان تأمین سوخت مایع جایگزین، چالش‌هایی را برای تأمین برق در زمستان به‌وجود آورده است.» (۱۱)

در ادامه حتما بخوانید راهکار‌های رفع ناترازی برق روی میز رئیس جمهور

هشدار‌های ادامه‌دار

ناترازی انرژی در ایران نتیجه چندین عامل پیچیده است که در کنار یکدیگر بحران کنونی را شکل داده‌اند. وابستگی بیش از حد به گاز طبیعی، نبودتنوع در منابع انرژی و نبود سرمایه‌گذاری کافی در نیروگاه‌های جدید، مشکلات اصلی را ایجاد کرده‌اند. علاوه بر این، مصرف غیرمؤثر و پایین بودن بهره‌وری انرژی نیز بر شدت بحران افزوده است.

اگرچه تلاش‌هایی برای بهینه‌سازی مصرف انرژی و کاهش وابستگی به سوخت‌های مایع صورت گرفته، اما نبود زیرساخت‌های مناسب، ناتوانی در جذب سرمایه‌گذاری جدید و شرایط اقتصادی نامساعد، باعث شده است تا نه‌تنها سرمایه‌گذاری در بخش انرژی به حد کافی انجام نشود، بلکه منابع موجود نیز به‌صورت بهینه مصرف نشوند. در نهایت، این ناترازی به‌دلیل رشد بی‌رویه مصرف و کاهش تولید، در آینده‌ای نزدیک می‌تواند چالش‌های بزرگ‌تری را برای کشور رقم بزند.

برای حل این بحران، باید به موازات افزایش ظرفیت تولید انرژی از طریق تنوع در منابع، بر روی بهبود بهره‌وری انرژی، تقویت بخش خصوصی در صنعت انرژی و انجام سرمایه‌گذاری‌های پایدار تمرکز شود. در غیر این صورت، ادامه این روند نه‌تنها منجر به استمرار بحران انرژی، بلکه به تضعیف زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی نیز خواهد انجامید.

منابع:

۱: “Data Energy World of Review Statistical “ Institute Energy from Retrieved
۲: گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس «واکاوی امنیت انرژی در ایران از منظر تنوع در سبد تولید برق»
۳: گزارش اندیشکده اقتصاد مقاومتی «چالش ناترازی برق از منظر تولید و مصرف»
۴: وزارت نیرو
۵ و ۶: تهیه شده توسط محمدحسین احمدی کارشناس گروه انرژی اندیشکده اقتصاد مقاومتی؛ مرداد ۱۴۰۳ (دارای منابع و تحقیقات پشتیبان)
۷: رضا نوشادی، مدیرعامل شرکت مهندسی و توسعه گاز ایران
۸ و ۹: ترازنامه انرژی کل کشور، کتاب داده‌های انرژی ENERDATA
۱۰ و ۱۱: گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس «بررسی لایحه بودجه سال ۱۴۰۴ کل کشور (۱۰): تبصره «۳» نفت و روابط مالی آن با دولت»